صد سال پژوهش با تاریخ نگاران استان بوشهر
(تقدیم به روح بلند استاد الله کرم لیراوی پژوهشگر فقید)
امید زاهد
به جای مقدمه
بهمن ماه سال 1395 که دکتر ویلم فلور – مستشرق هلندی – به بندر بوشهر سفر کرد، این پرسش را با وی در میان گذاشتم، که آیا نسل جدید مستشرقین همچون شما و دیگران، مشتاقانه و عالمانه به تاریخ ایران با نگاهی عاشقانه خواهند نگریست و پژوهش خواهند کرد؟ و آیا خود را مانند شما مجنون، و ایران را لیلی خواهند نامید؟ دکتر فلور گفت: امروز، تاریخ به خواست کسانی نوشته می‌شود، که بودجه و سرمایه در اختیار این نسل از پژوهشگران قرار می‌دهند! مثلا همین کشورهای حوزه خلیج فارس به دانشگاههای معتبر جهان پول‌های خوبی پرداخت می‌کنند که برایشان تاریخ بنویسند!
با این مقدمه باید گفت، آن ایام و آن نسل از مستشرقین که برای سفری تحقیقاتی می‌آمدند و عاشق کشوری می‌شدند و تاریخش را می‌نوشتند، با گسست‌های سیاسی کشور ما به سرعت طی شد. اما و اگرهای فراوانی نیز به پژوهشهای آنان روا داشتیم و اما ادامه سیر پژوهش این نسل از مستشرقین، بی‌گمان به آینده گفتار، کردار و پندار ما در ارتباط و گفتگو با جهان بستگی مستقیم خواهد داشت.
بوشهر بهشت تاریخ نگاران
اگر باستان شناسان شهرهایی را به عنوان بهشت باستان شناسی در نظر دارند، باید بگویم بوشهر ما به راستی بهشت تاریخ نگاران است. از کهن‌ترین روزگاران بوشهر ما، در صفوف نخست تاریخ ایستاده و حضور دارد. این حضور البته به خامه قلم نسل‌هایی بوده که از صد سال پیش تاکنون و از زمان انتشار آثار مکتوب تجلی یافته و امروز به مثابه امانتی در دستان ماست. در این مجال اندک سعی شده نگاهی اجمالی به کارنامه تاریخ نگاری در استان بوشهر در بیش از صد ساله گذشته داشته باشیم.
نسل اول
آنچه در آثار نسل اول تاریخ نگاران استان بوشهر (بیشتر دوره قاجاریه) هویداست، به مقضای حال و احوالات و به شرح حال و سفرهای خود پرداختن و در واقع دیده‌ها و شنیده‌های خود را روایت کردن است. این نسل زندگانی خصوصی و زندگی شخصی و در واقع نسب شناسی افراد و شخصیت‌های برجسته را در نظر داشتند. شکایت از زمانه و روزگار و حتی افراد و اشخاص را پیش چشم داشتند. از پیشگامان تاریخ نگاری در استان بوشهر محمد علی خان سدیدالسلطنه بندرعباسی به شمار می‌رود. که آثار او چراخ راه مطالعات خلیج فارس شناسی و بوشهرشناسی است. شیخ محمد حسین سعادت، آیت الله سید عبدالله بلادی، میرزا حسین معتقد اهرمی، میرزا جعفر حقایق نگار خورموجی، محمدرضا اصلاح بوشهری، میرزا محمد خان بهادر منشی بوشهری، از دیگر افرادی هستند که در نسل اول تاریخ نگاران استان بوشهر قرار دارند. ناگفته نماند معین التجار بوشهری اولین کتاب را در زمینه خلیج فارس شناسی با عنوان «تذکره للمتقین»(تفصیل جزیره هرمز) سال 1329ه.ق به چاپ رساند و نام خود را در شمار نخستین کسانی که کتاب درباره خلیج فارس نوشت، ثبت کرد. اما جالب توجه است که در میان این نسل خان‌های دست به قلم هم بودند. از جمله محمد باقرخان تنگستانی و الله کرم خان حیات داودی که به استقبال تاریخ رفتند. از طرفی هم باید از غضنفرالسلطنه برازجانی و محمد خان دشتی که دارای ذوق ادبی بودند، یاد کرد.
نسل دوم
این نسل هم عصر با آغاز پژوهشهای اصیل و علمی ایرانی (دوره پهلوی) در سراسر کشور بودند، نگاه تیزبینانه و محققانه‌ای به تاریخ داشتند. برخی از این نسل، شرح حماسه‌ها و دلاوری‌ها و خاطرات دوران زندگی خود را با حسرت روزگار سپری شده دنبال می‌کردند. این نسل به ویژه به تاریخ جنوب از دیدگاه مبارزان محلی و استعمارگران انگلیسی پرداختند و چنان پیش رفتند که در تدوین تاریخ شفاهی به افسانه نزدیک و البته خالق رمان‌های تاریخی ماندگار شدند. امروزه با نگاهی به این آثار، پی می‌بریم که حس وطن‌خواهی و وطن‌دوستی در این پژوهش‌ها در اوج خود قرار دارد. تاریخ شفاهی ثبت شده این نسل پر تلاش، یگانه منابع فارسی و ایرانی ما از زبان شاهدان و راویان تاریخ جنگ جهانی اول را در جنوب ایران (بوشهر) در بر می‌گیرد. این نسل وارث تاریخ پرشکوه بوشهر است که برخی در آثار خود با حس دریغناکی (نوستالژیک) به روایت تاریخ بوشهر پرداختند. از آن جمله می‌توان به اسماعیل رائین، علی دشتی، محمد بحرانی، محمد حسین رکن زاده آدمیت، علیمراد فراشبندی، اسماعیل نورزاده بوشهری، عبدالرحیم جعفری، عبدالله دشتی، سردار فولادی، محمد کرمپور و... اشاره کرد. البته نباید از آثار ادبی صادق چوبک و رسول پرویزی غفلت کرد. رمان تنگسیر از چوبک به راستی برگ زرینی از تاریخ مردم بوشهر را روایت می‌کند و داستان‌های رسول پرویزی آیینه تمام نمای زندگی و زمانه مردم ساده دل جنوب است.
نسل سوم
این نسل در واقع به برداشت کاشته‌های دو نسل پیش از خود پرداخته است. غالب پژوهش‌ها محققانه، علمی و مستند و بدور از حدس و گمان است. این نسل با دسترسی به بایگانی‌های راکد در مراکز علمی مانند: سازمان اسناد و کتابخانه ملی، موزه و مرکز اسناد مجلس، مرکز پژوهشهای وزارت خارجه به پژوهشهای تازه روی آورد. در این میان بودند افرادی که تحصیلات تخصصی رشته تاریخ نداشتند، اما کارهایی کردند کارستان و ماندگار در تاریخ بوشهر و خلیج فارس که هر یک برگی از تاریخ پر افتخار این دیار است. گفتنی است تاسیس مرکز مطالعات بوشهر شناسی (بعدها بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر) در دهه 1370 با مدیریت زنده یاد حجت الاسلام سید محمد حسن نبوی و در دوره بعد با مدیریت دکتر عبدالکریم مشایخی با بیش از 70 جلد کتاب جدید بر اساس اسناد نو یافته و برگردان و ترجمه آثار انگلیسی، آلمانی و عربی به فارسی، مشتاقان زیادی را به حوزه پژوهش در تاریخ و فرهنگ استان بوشهر سوق داد. از افراد شاخص و صاحب تالیف در این میان این نسل می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
حجت الاسلام سید محمد حسن نبوی، دکتر عبدالکریم مشایخی، سید قاسم یاحسینی، دکتر عبدالرسول خیراندیش، حیدر عرفان، دکتر غلامحسین نظامی، دکتر سید جعفر حمیدی، دکتر سید احمد کازرونی، دکتر رضا دشتی، دکتر احمد دشتی، زنده یاد حسن زنگنه (مترجم)، دکتر ایرج نبی پور، دکتر داود یحیایی، دکتر عباس عاشوری نژاد، دکتر علیرضا خلیفه زاده، دکتر حبیب الله سعیدی نیا، دکتر حمید اسدپور، زنده یاد دکتر الله‌کرم لیراوی، دکتر هیبت الله مالکی، بهرام شفیعی، شادروان محمد جواد فخرایی، مهدی فتوت، فاطمه مومنی، عبدالحسین احمدی ریشهری، خورشید فقیه، علیرضا مظفری‌زاده، مانا یاد سروش اتابک‌زاده، مرتضی کرمی، حیدر قائدی، غلامحسین دریانورد، اسماعیل شهرسبزی، اکبر صابری، حبیب قاسمی، رضا معتمد، علی حق شناس، غلامحسین هادی نژاد دشتی، حمید موذنی و... .
به یاد دکتر الله کرم لیراوی؛ پژوهشگر، تاریخ نگار و مردم شناس
در گام نخست و با سیری در پژوهشهای استاد لیراوی، به عمق عشق و علاقه وی به تاریخ و به ویژه فرهنگ بومی و سنتی استان بوشهر پی می‌بریم. با این وجود، آثار دکتر لیراوی را در سه بخش می‌توان بخش‌بندی کرد. این آثار شامل: آثار دانشگاهی، آثار پژوهشی و تحقیقات تاریخ محلی و آثار فولکلوریک و ادبیات عامیانه است. استاد لیراوی که دانشجویان زیادی از خرمن علم و دانش او در محیط و فضای آموزشی – دانشگاهی استان بوشهر برخوردار بودند، یکی از کتب دانشگاهی به نام راهنمای جامع متون اسلامی را برای تسهیل یادگیری دانشجویان به صرف و نحو عربی، ترجمه و به حل تمرینات آن کتاب آموزشی مبادرت کرد.
اما به راستی یکی از دغدغه‌های اصلی دکتر لیراوی را بایست تاریخ محلی و توجه ویژه به ادبیات عامیانه استان بوشهر دانست. ایشان از جمله افرادی هستند که آگاهانه و مشتاقانه به جمع‌آوری و تدوین فرهنگ مردم استان همت گماشت. این کتابها شامل: شاهنامه‌سرایی و گامی در تاریخ معاصر شهرستان دیلم، شاهنامه سرایی و شاهنامه‌خوانی در جنوب ایران، قصه‌های زیبای جنوب، فرهنگیاران و فرهنگ مردم، هنر‌های محلی، کار‌های دستی و وسایل قدیمی در فرهنگ بومی و سنتی، غذا‌ها، شیرینی‌ها، پوشاک‌ها؛ آشنایی با گویشهای محلی در غذا‌ها، شیرینی‌ها و پوشاک‌ها،گویش و ادبیات فرهنگ مردم لیراوی و دیلم درباره گویش و ادبیات مردم دیلم بویژه دهستان لیراوی، گیاهان دارویی و خوراکی در فرهنگ بومی و سنتی، هفتاد ورزش بازی سرگرمی در فرهنگ بومی و سنتی، 60 حکایت، متل در فرهنگ بومی و سنتی، ض‍رب ال‍م‍ث‍ل‌‌ه‍ا چ‍ی‍س‍ت‍ان‌‌ه‍ا ت‍ک‍ی‍ه ک‍لام‌‌ه‍ا در فرهنگ بومی و آشنایی با گویشهای محلی، خورشید آفرین و فلک ناز و... می‌باشد.
صد افسوس که چه زود، شمع وجود استاد به خاموشی گرایید و ما از ادامه پژوهش‌ها و تحقیقات جدید ایشان محروم شدیم با این حال، امروز گنجینه‌ای از خرمن دانش و معرفت استاد لیروای که میراث واقعی اوست، در اختیار پژوهشگران فرهنگ مردم قرار دارد. قدر مسلم پژوهش‌ها و تحقیقات دکتر لیراوی، چراغ راه مطالعات مردم شناسی استان بوشهر است و از جمله منابع ارزشمند پژوهشی است که محل رجوع دانشجویان در زمان حاضر و در سالهای پیش رو خواهد بود.
چشم انداز پیش روی نسل‌های آینده
نسل کنونی که در واقع ادامه دهنده پژوهشهای گذشتگان است، با نگاهی تخصصی‌تر و جزئی‌تر به سراغ تاریخ باشکوه بوشهر خواهد رفت. این بار همچون یک جراح و متخصص حرفه‌ای مو به مو تاریخ بوشهر را شکافته و کم و کاستی را شناسایی و به نگارش دانشنامه‌های علمی و تخصصی روی خواهد آورد. چنانچه در دهه 90 خورشیدی حوزه هنری بوشهر در این راستا بیش از 80 عنوان کتاب را روانه بازار کتاب کرد. اقدامی که به تازگی همچنان حوزه هنری بوشهر با قالبی جدید با عنوان شناختنامه فرهنگ، هنر و تمدن استان بوشهر به سراغ آن رفته است.
البته تاریخ شفاهی و محلی همچنان از جذاب‌ترین موضوعاتی است که می‌تواند همچنان طرفداران تاریخ و فرهنگ استان را دلگرم کرده و رغبت انگیز شود. تاریخ محلی و جمع‌آوری فرهنگ عامه و تک نگاری‌ها همچنان از سوژه‌های مورد استقبال مردم است.
اکنون با گذشت صد سال، ما شاهد انبوهی داده‌ها و اطلاعات از تاریخ استان بوشهر هستیم. برای فرار از روزمرگی و رهایی از بن بست‌های پیش رو و قابل پیش‌بینی، چیزی که بیشتر در تاریخ بوشهر امروز نیاز مبرم و اساسی داریم، تحلیل جامعه‌شناسی، کاربرد نظریه¬های علوم اجتماعی و پژوهشهای میان‌رشته¬ای است. رویکرد تازه و جدیدی که باید سید قاسم یاحسینی را از پیشقراولان آن به شمار آورد. تازه‌های نشر از این نویسنده پر تلاش بوشهری، رویکرد جدید و متفاوتی را ارائه داده و در قالبی جدید و با یافته‌هایی جدیدتر به روایت تاریخ بوشهر می‌پردازد. با این تفاسیر زحمات صد ساله این نسل‌های پر تلاش را ارج نهاده و امیدواریم در آینده این راه پر فراز و نشیب را به سلامت به نسل پس از خود بسپاریم.
